DZIEJE PARAFII EWANGELICKIEJ W GRODŹCU

Dzieje parafii ewangelickiej w Grodźcu

21/03/2013 

    Około1770-1772r. na majątku Grodziec, przez niemieckich protestantów zostały utworzone ,,olęderskie” osady w Borowcu, Konarach, Grądach, Wielołęce. W 1784r. właściciel  Biskupic osiedlił kolonistów  w Orlinie, a właściciel Gadowa  Piotr Sokół- Gałczyński w Holendrach Gadowskich. W 1787r. hrabia Franciszek Stadnicki  założył  Białobłoty. Wioski te nazywane były ,,gminą  Holendrów” i początkowo podlegały pod parafię  ewangelicką we Władysławowie. Pierwszy chrzest we wspólnocie miał miejsce 28 maja 1776r. – ochrzczona została Maria Elizabeth Augusta z Grodźca.

    W lipcu 1796r. hrabia Stadnicki  i przedstawiciele wsi : Borowiec ( miał wtedy 50 gospodarstw ewangelickich), Orliny(28), Konary(25), Białobłoty(33), Grądy(54), Wielołęka(32)  do niego wówczas należących , w sądzie w Pyzdrach,  podpisali porozumienie w sprawie ustanowienia  parafii ewangelickiej w Grodźcu [ akt erekcji sygnowany z datą ze stycznia 1797r.].

Zgodnie  z umową Stadnicki zobowiązywał się  do pomocy w budowie kościoła, domu pastora i kantora; wyrażał zgodę na założenie cmentarza  ,,w drodze do huty szkła” w Grodźcu. Zadeklarował  dostarczyć  niezbędne materiały budowlane: drewno, cegłę, wapno, szkło na budowę świątyni i pozostałych budynków. Pastorowi przekazał też 2 morgi łąk i 1 morgę w ogrodzie  oraz roczny deputat w naturze ( zboże, drewno, piwo),  a  kantorowi 1 morgę gruntu i deputat drewna. Hrabia Stadnicki dla siebie i swego potomstwa zastrzegł  prawo patronatu, mógł wyrażać opinię w sprawie wyboru pastora.

   Pierwszym pastorem w Grodźcu wybrany został  Dawid Bergemann.

Przed 1796r. założone zostały nowe osady olęderskie: Ciświca, Zaguźnica, Stara Huta  oraz Czarny Bród,  które wkrótce weszły w skład parafii.

Budowę kościoła rozpoczęto w 1797r., a zakończono w 1803r. Kościół  pod wezwaniem św. Piotra i Pawła nie był duży, miał długość 41 łokci, szer. 22, wys.24 , pobudowany był w stylu  ,,muru pruskiego”. Plebania była prostym drewnianym budynkiem pokrytym słomą, składającym się z 3 małych pomieszczeń. Dom kantora i budynki gospodarcze również były drewniane i pokryte słomą.  / Wg relacji z 1821r. kościół był ubogo wyposażony : ,,dzwonów nie ma, tylko parę lichtarzy i kielich cynowy”/.

   Pastor Bergemann  zmarł  niespodziewanie na ,,ból brzucha” w sierpniu 1807r., w wieku 41 lat, po 10 latach posługi w Grodźcu. Został pochowany przez pastora ze Stawiszyna, w ówczesnym kościele przed  ołtarzem  /w miejscu ,,późniejszej” plebani/.

   Następnym pastorem był Johan Rissmann z Głogowa, który rządził parafią do 1815r., po czym udał się do Ostrowa.

   Wydarzenia 1812r. wpłynęły na życie religijne lokalnej społeczności.

Od 1815r. pastorem w Grodźcu  jest Johan Stegmann. Pod jego kierownictwem wybudowano domy modlitwy  (budynki z drewna, pod strzechą)  w Białobłotach i Orlinie ( 1820)  oraz w Kolonii Obory (1822).  Życie religijne w tym czasie zostało wzburzone . W 1823r. wystąpiła grupa , która nazwała się  ,,Przebudzonymi”. Osoby te organizowały spotkania w prywatnych domach i w dowolny sposób interpretowały Biblię. Szczególnym kultem cieszyła się 16-letnia dziewczyna, która twierdziła, że w stanie ekstazy widzi,  jak wygląda życie po śmierci. Po kilku  latach ,,Przebudzeni”  wrócili  na łono  kościoła  ewangelickiego.

   W okresie 1830/1831r., w czasie wojny polsko – rosyjskiej  pastor  Stegmann nie mógł swobodnie obsługiwać parafian. Zmarł  pod koniec stycznia 1831r.,w wieku 69 lat. Pochowany został  na ,,leśnym” cmentarzu w Grodźcu.

   W latach 1831/1832 parafia nie miała pastora. Kolejnym pastorem został w 1833r. Joseph Spleczyński, który rozpoczął przygotowania do budowy nowego kościoła, gdyż ,,stary” był zniszczony i prawie nie nadawał się do użytku. 1września 1834r. odbyło się pierwsze spotkanie , w którym obok pastora uczestniczył przełożony diecezji ewangelickiej z Kalisza oraz przedstawiciele  wsi:  Grodziec (Gotfried Kurtz),  Stare Grądy (August Matheke),  Borowiec (George Heintz, Michael Lempke)), Konary (Gotlieb Janott, Andreas Fengler)), Wielołęka (Gotfried Reich, Gotfried Gutzel),  Nowe Grądy (Gotlieb Drewitsch, Gotfried Splisosser),  Białobłoty (Johan Rentz), Orlina (Christopf  Polsfuth).Postanowiono wznieść kościół, który pomieści 800 osób. W Kaliszu opracowano plan i kosztorys. Koszt  budowy  oszacowano na 47.209 zł. Budowa jednak  nie  postępowała, głównie z powodu  braku odpowiednich środków  finansowych . Ponadto pastor Spleczyński w 1839r. przejął administrację Kościoła Ewangelicko-Reformowanego  w Warszawie , a od 1849r. został  mianowany  zwierzchnikiem tego Kościoła w całym Królestwie Kongresowym.

   Spis z 1836r. podaje, że na budowę nowego kościoła w Grodźcu zebrano w sumie 9465 zł : Grodziec (z 4 gospodarstw – 103zł), Borowiec (z 64 – 3313zł), Konary N. (z 26 – 1076zł), Grądy St. (z 40 – 1534zł),  Grądy N. (z 36 – 1093zł),  Wielołęka (z 54 – 1699zł),  St. Huta (z 4 – 177zł), Jaroszewskie Hol. (z 6 – 112zł),  Ciświca (z 16 – 562zł),  Zaguźnica (z 4 – 260zł),  Białobłoty (z 72 – 2404zł), Orlina Mała (z 18 – 799zł),  Orlina Duża (z 37 – 1288zł),  Czarny Bród (z 17 – 649zł).

W 1839r. do parafii ewangelickiej w Grodźcu należało 4459  wiernych, w  tym : Grodziec(57),  Mokre(2), Lipice(7), Ciświca(2), Lądek(3), Królików(6), Biała(3), Łagiewniki(3), Konary(179), Borowiec(507), St. Grądy(347),  N. Grądy(227), Wielołęka(335), Jaroszewskie Hol.(37), St. Huta(27), Zaguźnica(22), os. Ciświca(75), Białobłoty(548), Orlina Mała(118), Biskupice(3), Orlina Duża(257), Czarny Bród(130), Grabienice ( wł. Opitz – 13), Huta( Glasshutte -6), Smolarnia(5), Folwark Krępa(15), Boberfeldowo (66), Gadów( wł. Gałczyński- 9), Holendry Gadowskie(141), Hol. Nowo Szyszyckie (8), Hol. Józefowskie(wł.Trembecki-258), Hol. Nowolipskie(35), Hol. Kaźmierskie (59), Hol. Nowo Kaźmierskie(285), Mycielin(12), Hol. Staro Oborskie(wł.Szarzyński-250), Hol. Nowo Oborskie (295), Ruda(23), Studzienka(20), Świerczyna(52).

   Od 1841r. parafię w Grodźcu objął  pastor Oriwe. Zważał on na dobrobyt swojej parafii i na sercu  miał budowę kościoła. W związku z budową  wprowadzono wyższe świadczenia od wiernych, a ponadto  zrozumienie dla inicjatywy  wykazywał  hrabia Bieliński. Od 1841r. ustalono następujące opłaty na budowę świątyni: od  gospodarzy po 87zł, od pracowników – 6zł, od pokojówek,(służących)- po 4zł. Dla członków najbardziej oddalonego  kantoratu  Kolonia Obory – odpowiednio : 58/4/3 zł. Liczono na przychód – 37.410zł. Brakowało więc jeszcze ok. 9800zł. Hrabia Bieliński, jako patron wykazujący  zrozumienie dla budowy kościoła, najpierw ustnie, a później pisemnie zobowiązał się ,że w ciągu 8 lat przekaże dachówkę oraz drewno ( o szacowanej łącznej wartości ok. 15.000zł) , pod warunkiem, że gmina materiały te dostarczy na własny koszt na plac budowy. W imieniu hrabiego do nadzoru budowy  upoważniony  został zarządca  majątku Grodziec – Aleksander Pawłowski.Uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego miało miejsce 9 sierpnia 1846r. Na miejsce budowy wybrano piaszczysty wzgórek w Grodźcu. Początkowo prace szły bardzo  energicznie i w niedługim czasie budowla była w stanie surowym (do dachu). W pracach nastąpiła jednak przerwa, wynikająca z tego, że dziedzic nie spełniał swoich zobowiązań, a energiczny rządca Pawłowski opuścił Grodziec. W międzyczasie, ze względu na zły stan ,,starego” kościoła, który groził zawaleniem, zaprzestano  korzystania z niego. Przez jakiś czas nabożeństwa odbywały się pod gołym niebem.

   Od 1850r. parafia  miała kościelnego, pierwszym był  Gotfried  Blesing.

   W dniu Pięćdziesiątnicy (Zielonych Świąt) 1852r., kiedy kościół nie był jeszcze ukończony, odbyło się pierwsze nabożeństwo.

   W 1853r. Grodziec i okolice nawiedziła epidemia  cholery.

   W 1860r. zmarł hrabia Bieliński, co było  niekorzystne  dla zakończenia  budowy. W 1865r. hrabina Virginia Bielińska zobowiązała się wesprzeć  budowę  5.000zł , ale z obietnicy nie wywiązała się w całości. Dopiero interwencja odpowiednich władz spowodowała spełnienie zobowiązania.

   W dniu 22 września 1866r. budowa kościoła ewangelickiego, po 20 latach została  ukończona.

   W 1860r. usunięto też  stary  kościół  św. Piotra i Pawła oraz  zniszczony budynek kantora. Do 1868r. w miejscach po nich powstał nowy  dom parafialny i dom kantora. Koszt tych inwestycji wyniósł 2971 rubli.

  9 marca 1868r. w Grodźcu  wybuchł pożar, spalona została część zabudowań parafialnych. Dziedziczka  przydzieliła wówczas  kantorowi  mieszkanie zastępcze , a szkoła przeniosła się do  zakrystii nowego kościoła.

   16 maja 1872r. majątek w Grodźcu objął hrabia Mieczysław Kwilecki. Przybyły z  obszaru  zaboru  pruskiego ( Oporowo, Kwilcz, Szamotuły) nowy dziedzic, nie był  raczej  zbyt  przychylnie  nastawiony do Niemców. Usunął kantora z wcześniej użyczonego przez hrabinę Bielińską  mieszkania, wycofał deputaty ustalone umową z 1797r. Nowe relacje między dworem a parafią ewangelicką wynikały  zapewne  też  z wcześniejszych carskich uwłaszczeń, przeprowadzanych w przed 1870r. oraz wykupem przez hrabinę  Bielińską w 1869r. aktu erekcji parafii. W związku z powyższym, nowy właściciel majątku grodzieckiego, nie poczuwał się do dalszego patronatu nad parafią ewangelicką. Wcześniejsze, trwające kilkadziesiąt lat, dobre stosunki między dworem a parafią uległy pogorszeniu. Urzędujący wówczas pastor Oriwe, któremu parafia zalegała z pensją i któremu odebrano deputaty, aby nie popaść w nędzę , dodatkowo  zatrudnił się  jako urzędnik w gminie Grodziec.  Zmarł w 1876r., w wieku 72 lat.

   W latach 1878/92 parafię objął  pastor Erdmann z Zagórowa.W1883r. sprowadził on ze Świdnicy organy za kwotę 2357 rubli. Erdmann podczas kazania nagle zasłabł, został wyprowadzony do ogrodu plebani , gdzie zmarł 17 października 1892r.

    Przejściowo zarządzanie parafią przejął pastor ze Stawiszyna – Joseph Rosengerg.

   W latach 1894-1898 parafią administrował  pastor Joseph Loth z Warszawy. Wg raportu z 1895r. , w tym czasie na obszarze parafii mieszkało 20 osób kościoła reformowanego, podlegających pastorowi z Żychlina.

   W 1899r. parafią administrował ponownie  Rosenberg ze Stawiszyna oraz Karl Henlok z Konina.

   W październiku 1900r. parafia miała znów własnego pastora – Rudolfa Buse. Miał on cieszyć się  ogromną popularnością, a od  1910r. był również przełożonym diecezji kaliskiej. W 1914r. został aresztowany przez Kozaków i zesłany w głąb Rosji. Zmarł w styczniu 1917r. w Saratowie nad Wołgą. Pochowany został przez  swego poprzednika  na grodzieckiej parafii –  pastora Lotha.

   W latach 1914/15 parafią przejściowo administrował pastor Sachs z Turku.

   W latach 1915/19 pastorem w Grodźcu był Otto Krentz, a od 1922r. Gustaw Ulbrych.

  Po pożarze, w którym spłonęły zabudowania gospodarcze parafii ewangelickiej, w ich miejsce w 1923r. pobudowano nowe.W latach 1924/25 plac kościelny otoczono murem z cegły. Byli parafianie,  którzy wyemigrowali do Ameryki, przysłali na ten cel 481 dolarów. Z przodu plebani, ze składek parafian zbudowano również ogrodzenie.

   W 1924r. spalił się dom modlitwy w Orlinie. Został on odbudowany i wyposażony w chór. Jeszcze nie był ukończony, gdy gmina w Rzgowie chciała przejąć go na potrzeby szkoły.Doszło do konfliktu między gminą a parafią. Po długim procesie  Naczelny Sąd Administracyjny orzekł  na korzyść  parafii protestanckiej.

  W czerwcu 1926r. w parafii miały  miejsce  misje, w których uczestniczyli pastorzy: Loth, Friedenberg,  Buse  i  Doberstein.

   W 1927r. staraniem pastora Ulbricha zakupiono dla parafii 9,5 morgi ziemi za 10.000zł. Pastor  dzięki temu mógł utrzymać powóz  potrzebny do  wizyt wśród wiernych.

   W 1929r. ulepszone  zostały organy kościelne oraz utworzono bibliotekę publiczną.

  W 1934r. parafia ewangelicka, po kolejnych wygranych procesach, odzyskała od gminy Szymanowice mienie kantoratu Kolonia Obory (dom modlitwy, szkoła, budynki gospodarcze  i 15 mórg ziemi),  które w 1919r. przejął ,,dozór szkolny”. Podobnie, ostatecznie powróciły na własność parafii  kantoraty w  Białobłotach (12 mórg), Wojciechowie(5 mórg), Gadowie.

  Wg sprawozdań, stan życia religijnego i moralnego parafii był wówczas  satysfakcjonujący, uczęszczanie do  kościoła dobre.  Biblia i  modlitewniki były dostępne wszędzie, w wielu rodzinach odbywały się modlitwy. Tradycją było, że pastorowie prowadzili wszystkie pogrzeby (w tym dzieci), Konfirmacja  odbywała się zawsze w Wielki Czwartek, a w Wigilię Bożego Narodzenia dzieci czytały  Ewangelię.

   Kantoraty i  szkoły

   Białobłoty – w 1841r. była tu dość znaczna liczba gospodarstw katolickich. Kantorem był wtedy Jan Remus, który ,,umiał czytać i pisać po niemiecku i nie mniej mówić i czytać po polsku”. Szkoła w Białobłotach założona została ok.1840r. Uczęszczało do niej wówczas  ponad 70-ciu  ewangelików  i  katolików  z Białobłot. W 1929r. do szkoły z językiem niemieckim  uczęszczało 120 dzieci.  W tym czasie druga  szkoła w Białobłotach, do której chodziły dzieci polskie,  mieściła się w prywatnym domu  u  Stanisława  Czajczyńskiego.

  Kolonia Obory – wizytacja z 1845r. określała, że szkoła  funkcjonowała tam od przeszło 50 lat, czyli od  ok. 1795r. Dom szkolny składał się z 2 izb (mieszkania i szkoły zarazem), był tam cmentarz i 2 morgi boru. Dom modlitwy był gmachem osobnym, na sposób kościoła wewnątrz urządzonym. Dzieci  umiały czytać, z zasadami wiary były obeznane. W 1847r. do szkoły uczęszczało 67 ewangelików i 6 katolików. W 1928r. była tu szkoła z językiem polskim, do której uczęszczali również ewangelicy. Uczyli – katolik Augustyniak i ewangelik Otto Schwalbe.

  Orlina Wielka – spis z 1845r. podaje, że był tam dom kantora składający się z jednej izby i komórki oraz przypisane do  niego 15 morgów ziemi. Szkoła miała istnieć już 60 lat, czyli od założenia  miejscowość ,tj. od ok.1785r. W tym czasie komunikacja między  Białobłotami a Orliną  była mocno utrudniona – ,, bo wylewy wiosenne połączenie do szkoły hamowały ”. Wizytacja z 1842r. podaje:  ,,uczniowie bardzo słabo czytają,  rozum mało wzbudzony,  na pytania najczęściej nie odpowiadają”.  Wpis z 1855r. brzmi: ,, kantor [ i jednocześnie nauczyciel ] oddaje się często pijaństwu, ale ostatnio poprawił się ”. W 1929r. była tu szkoła z językiem niemieckim, uczęszczało do niej 120 dzieci, uczył  Leopold Schmidt.

  Zarzew( gm. Rzgów) – w 1867r. koloniści wyznania ewangelickiego nabyli sposobem kupna wieś od właściciela dóbr  Grabienice. Ów dziedzic  dał  bezpłatnie na szkołę 2 morgi ziemi, na której koloniści wybudowali sobie dom szkolny.

  Wojciechowo – w 1849r. okupnicy (26 gospodarstw z Wojciechowa i 20 z Boberfeldowa) chcieli  wybudować dom szkolny oraz  założyć cmentarz. Na cele  budowy  przygotowali drewno. Dominium Grabienice przekazało na utrzymanie nauczyciela ewangelickiego grunt orny  oraz wyznaczyło miejsce na cmentarz.

  Stare Grądy – w 1928r. była tu szkoła z językiem niemieckim, uczęszczało do niej  80 dzieci,  uczył Lerch.

  Konary – w 1927r. do szkoły z językiem niemieckim uczęszczało ok.70-80 dzieci, uczyła pani Berndt.

  Stary Borowiec – w 1928r. do szkoły z językiem niemieckim uczęszczało 120 dzieci, uczył Edmund Hermann .

  Nowy Borowiec – w 1929r. do szkoły z językiem niemieckim uczęszczało 50 dzieci, uczył Badke.

  Ciświca - w 1929r. do szkoły z językiem niemieckim uczęszczało 60 dzieci, uczył  Adam.

  Grodziec – w 1928r. do szkoły z językiem polskim uczęszczało 80 katolików, 20 ewangelików, 20 Żydów.

  Wielołęka – do szkoły z językiem polskim, w której uczył katolik Dobrochowski, uczęszczało 60 ewangelików.

Inne dane o szkołach

  W 1844r.: w  ewangelickiej parafii Grodziec funkcjonowały 4 szkoły elementarne i 4 religijne, do których uczęszczało 629 dzieci; w parafii Zagórów odpowiednio:5/5/491; w parafii Pyzdry: 0/4/156.

  W  1851r. było odpowiednio : w parafii Grodziec: 1/4/818;  w parafii Zagórów: 1/7/400;  w parafii Pyzdry: 1/4/182.

  W 1858r. parafii Grodziec były 3 szkoły elementarne: w Grodźcu, Białobłotach i Borowcu  oraz 5  szkół  religijnych: w Kolonii Obory, Orlinie, Wojciechowie, Zarzewie, Kol.Gadów.

  W 1867r. parafia ewangelicka  w  Grodźcu miała 4894 wiernych,  do szkół uczęszczało 780 dzieci.

Inne dane

  Wynagrodzenia w 1930r.: pastor – 700 zł miesięcznie, kantor- 110zł, sexton – 55zł, pisarz- 50 zł. Wynagrodzenia w 1935r.:  pastor – 450 zł miesięcznie, kantor- 130zł,  sexton – 45zł.

  W Grodźcu  istniał chór parafialny, mieszany, składający się z 16-18 członków. Orkiestry dęte  prowadzone przez ewangelików funkcjonowały w Grodźcu, Wojciechowie, Gadowie, Białobłotach  i  Orlinie Wielkiej. Do niedzielnej szkółki parafialnej uczęszczało po 60-80 dzieci. Na obszarze parafii ewangelickiej , w latach 1924-1930,  istniały niewielkie sekty ,,wspólnoty protestanckiej” – 13 rodzin w 6 wsiach.Na obszarze parafii nie było protestanckiego właściciela ziemskiego, wierni to głównie drobni rolnicy ( średnio posiadający 7,5 morgi ziemi).

  ,,Rocznik Ewangelicki” z 1925r. podawał , że w parafii Grodziec jest 5700 dusz, z czego połowa skupiona jest wokół kościoła w Grodźcu, a druga połowa rozproszona jest wśród 5 kantoratów  parafii.  Domy modlitwy były w Kolonii Obory, Wojciechowie, Białobłotach, Orlinie Wielkiej, Gadowie .  Cmentarze  znajdowały się  w Grodźcu, Starych Grądach, Konarach, Starym Borowcu, Wielołęce, Kolonii Obory, Białobłotach, Orlinie Wielkiej, Wojciechowie  i  Gadowie.