SŁOWNIK GWARY REJONU

22/12/2013

SŁOWNIK  GWARY   REJONU   BIAŁOBŁOT I OKOLIC  

                                [  Puszcza Pyzdrska, Wielkopolska  Wschodnia ]                             

B i a ł o b ł o t y  -  2013 r.

SŁOWO  WSTĘPNE

       Przemija czas, odchodzą ludzie, a z nimi odchodzi dawna polska wieś, system domowych zachowań, obyczajów, a także język  zakorzeniony w  kulturze i tradycji.  Słownik   niniejszy ma przybliżyć młodemu  pokoleniu język ich pradziadków, zachować od zapomnienia słowa powszechnie kiedyś używane. Ma służyć lepszemu  rozumieniu  i  pielęgnowaniu  swojej „małej ojczyzny”, z którą jesteśmy  związani  poprzez miejsce urodzenia, dorastania, zamieszkania, czy pracy.

       Mianem gwary określa się zazwyczaj lokalną odmianę języka, charakterystyczną  dla posiadającej pewną odrębność  okolicy czy regionu.  Niekiedy za rodzaj gwary uznaje się również  mowę  społeczności  zamieszkującej mały obszar, choćby jedną , czy kilka miejscowości , gdy wykazuje ona  duże zróżnicowane w stosunku do języka literackiego.

      Białobłoty,  okoliczne  miejscowości,  a  szerzej  rejon  Puszczy Pyzdrskiej  zaliczany  jest  do  obszaru  gwar  Wielkopolski Wschodniej  ( Kaliskie).   Wielkopolskę  Wschodnią wyodrębniano  na  podstawie wspólnoty  losów  historycznych,  która stała się udziałem  tych  ziem  jeszcze  w  okresie  I  Rzeczpospolitej,  a  szczególnie  po rozbiorach.  Nastąpiło wówczas  jej oddzielenie  i  przyłączenie  do zaboru  rosyjskiego,  gdy  tymczasem  resztę  regionu  włączono do zaboru  pruskiego. Podział  ten,  poniekąd  po dziś dzień,   pozostawił swoje piętno,  zarówno  w  języku ,  jak  i  w  innych  dziedzinach  życia  społecznego.  Należy  o  tym  pamiętać   i   nie  mylić  gwary  tego  regionu  z  gwarą  poznańską .  

           .....                        

SŁOWNIK GWARY LOKALNEJ 

SŁOWO GWAROWE	ODPOWIEDNIK LITERACKI	SŁOWO GWAROWE	ODPOWIEDNIK LITERACKI
A. abo ady	albo ale	altana akuszerka	ganek kobieta od  porodów
B. bedki bachor beczeć baba bawidka boszczyk brynczeć brachol balia bamber blubrać brecha brynkot brytfanna	grzyby niegrzeczne dziecko płakać kobieta zabawki barszcz marudzić brat wanna do prania bogaty rolnik ględzić łom maruda forma do ciasta	bobas bździągwa brechtać się bana bejmy badejki brynda binokle beczeć bajdurzyć bór badziewie baniak barachło	dziecko ktoś mały taplać się w wodzie pociąg pieniądze kąpielówki denaturat okulary płakać opowiadać bzdety las chwast, byle co duży garnek nic nie warta rzecz
C. ceber cep chabas chujka czymu ? chłop chapać chlabra chaps cug chochla cudować	beczka do mięsa przyrząd do omłotu mięso sosna dlaczego ? mężczyzna ciężko pracować plucha kęs przeciąg nabierka wydziwiać	cmykać cedzak churchać cholewiaki chlipać cyganić chałupa cedzić chrust czepiec czworoki chęchy	uciekać durszlak kaszleć gumiaki jeść głośno kłamać dom przelewać przez  sito       patyki  drewna nakrycie głowy budynek folwarczny zarośla
Ć. ćwiyrkacz ćupkę	ptak troszeczkę	ćpać ćmik	rzucać papieros
D. dudki dyndać dygać duniczka derka drobka	pieniądze wisieć kłaniać się doniczka koc drabina	drygać dej dziabka dioboł dziewucha deczko	podskakiwać daj haczka diabeł dziewczyna trochę
E. Eee ..	zawołanie do kogoś
F. fach flaszka faryna fifny fleja frukać	zawód butelka cukier zgrabny flejtuch latać	fefra (mieć) fajny familia febra frycek fyfrać się	strach ładny rodzina opryszczka ktoś roztrzepany bać się
G. giyra glanc gliglać gzik gornek godać gmerać się gały gajda	noga połysk łaskotać ser garnek mówić robić coś powoli oczy błoto	gapić się giylejza gęba gryz graty gzub gidyja gibać się gamuń	patrzeć niezdara twarz kęs rupiecie małe dziecko wysoka osoba tańczyć głuptas
H. hajcować habeta	palić koń	hebel hajtnąć się	strug ożenić, wyjść za mąż
I. ino izba	tylko pomieszczenie	Istny idymy	taki właśnie idziemy
J. jupka jo jaczka jedziem jyno jedynok	kurtka ja marynarka Jedziemy tylko jedynak	uzdyczka japa jadło jucha jyżdżać	kantara dziura jedzenie krew jeździć
K. klunkry katana kłot komórka kierzek kieł kasta klofta knyp korbol kartofel kapka kluk	graty, rupiecie kurtka kot strych krzak ząb wóz kłoda nóż dynia ziemniak kropla nos	kapota kołacz kokot kukać kielczyć się kamyk kocioł kluchy kwaterka kulanki kajter kuń klympa	kurtka ciasto drożdżowe kogut zaglądać śmiać się kamień garnek kluski ćwiartka makaron pies koń krowa
L. leżanka lura lumpy latać lufcik	łóżko słaba kawa, herbata ciuchy biegać małe okno	lycki lajsnąć leberka latoś	lejce kupić wątrobianka tego roku
Ł. łapa łyżko łachy łazić	ręka łóżko rzeczy chodzić	łogórek łamaga łajać	ogórek niezdara poniżać
M. markotny mlyko mogymy makocz miągwa mrzygłód	smutny mleko możemy makowiec beksa niejadek	mum machorka manele miednica mosz morda	mam tytoń bagaże miska masz twarz
N. nabiyrka na szage narychtować na rymby naloć	łyżka wazowa na ukos przygotować na odwrotną stronę nalać	sknyrol niegramotny nygus nagibać [ komuś]	skąpiec mało rozumiejący leń pobić
O. oficerki oblyc ożynek oprzuntać obłuczyć się opyla sie	buty włożyć ślub oprzątać, karmić ubrać się opłaca się	onuce obiod obdartus ogun oboczyć	skarpetki obiad zaniedbany ogon zobaczyć
P. pójdymy poruta pynk pomrok pana plyndze pory, portki pucować pazury palto	pójdziemy wstyd pęk mgła dziurawa dętka placki ziemniaczane spodnie czyścić paznokcie ubranie	podej pyra potańcówka płachta paplać sie puszorek potok pepegi pudernica potym	podaj ziemniaki zabawa prześcieradło kąpać sie uprząż do konia strumyk tenisówki wymalowana osoba zaś, później
R. rojber rychtować ryczka	łobuz szykować taboret	rapeta rychtyk rzyka	gęsta zupa akurat rzeka
S. szpryca saganek sznupa spółdzielnia sztabiok skipka szneka szkiyta	strzykawka garnek twarz sklep wóz kawałek chleba drożdżówka noga	skrzyki statki szuszwol syr sklep sznytka smark	skwarki naczynia brudas ser piwnica kromka dziecko
Ś. świniok	prosię, świnia	świyrszcz	konik polny
T. trepy tabaka talyrz tytka trąba tyko tymu tusty	drewniaki tytoń talerz torebka głupek tylko dlatego otłuszczony	tutejszy tośtać, tachać tuk teka tyrać tytrać tobołki	miejscowy nieść szpik torba pracować brudzić walizka
U. ublabrać łupać	ubrudzić rąbać	umymłany ukrychać	ubrudzony uciąć
W. wymborek wyćpić wrota weko wyro	wiadro wyrzucić brama słój łóżko	winkiel watra wajcha warzyć we	narożnik ognisko zwrotnica gotować w
Z. zaś zali zezol zymbiska, zymby zygorek znorać się	potem kiedyś zezowaty zęby zegarek ubrudzić się	zagonek brzeszoto ziumb żybura znojdor zyzol	kawałek pola sito zimno mętna woda dziecko, sierota ślepy
Ź. / Ż. źrybok	źrebię	żarna	urządzenie do mielenia

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

                                                                 Teksty w języku  gwarowym.

                                                            Wesele u  sumsioda.   

   W tum sobote  mój  sumsiod  mioł weselisko. Ludzi jak mrowków się zjechało, wozami,  kuniami  na oklep  i  jak  ino mogli. Młodo z młodym piynknum bryczkum  pod  kościół zajechali. Tam ksiundz na nich czekoł  z gościami i rodzinum. Jo tyż żym się na ślub załapała. Miołam  kwiotki do dziołchy, a do młodygu jeno życzynia,  bo piyniyndzy  nimum. Na wesele świnioka  żymy z  sumsiadym  zatukli i chabasu było kupe. Wódki tyż mi sumsiod postawił  i za młodych żłopać kozoł. Jeno po drugi butli mglic mnie zaczyno strasznie i do dumu jechać musiałam. Ale weselisko było jak się patrza.  A sumsiod do dzisiej nie wytrzyźwioł. I tak się to skuńczyło, że jo za niegu  teroz w oborze wołum  siana dować  musze, bo  ryczum  jak głupie.

                                                                  Na  jarmaku  w Zagórowie  

    Wczorej ze swojum  babum  pojechalimy  na  jarmak  do Zagórowa,  żeby spiyniynżyć   dwa  tłuste  świnioki .  Wpakowołym  je na kołówke.   Potym  zaprzyngłym  kunia i  pojechołym . Sprzedołym  oba wieprzki.  Kupilimy  za nie  jojka ,  pyry  i  prosioki  cztyry.   Załadowołym wszystko na wóz  i  pojechołym  do dumu.  Ale jak kasztanke  mocni batym  poguniłym  ,  to łodleciało  mi od woza koło.  Baba  zeszła  z woza,  jo tyż  i  pryndko  je przykryncilim . Pojechalim dali. W  dumu  rozładowołym  jojka  i pyry, a kobiyta  zagnała prosioki  do  patyka i dała  im żryć .

                                                                                Swiniobicie     

   Wczorej  mielim  świniobicie . Przyszed  rzeżnik i sumsiod  do pumocy . Trzymalim  świnie, rzeżnik walnuł  jum w łep.  Spuścilim  juche i  łoskrobalim wieprzka . Pociylim  i  pomielylim  miynso . Miynso i kasze  gotowalim w kotle.  Wyszła pyszno kicha , leberka i  kiełbacha.. Najlepszo była  kiełbacha  w     ciynkiych flakach.  Szynke  i  słuninke  uwyndziyłym  po poru  dniach . Wyszła  pychota, że paluchy  lizać.

                                                                                  Żniwa  

   Był piykny dziyń. Pomyślołym, żeby pomłycić płole.  Kumbajn  już przyjechoł, a jo jeszczy nie gotowy. Trza się broć,  pomyślołym. Szybko do ciungnika  i pyndze  pod  kumbajn , żeby  łowiys wsypoł. W samum  pore,  bo  akurot zbiornik pełny mioł.  Potym trza było wszystek łowies nagóre zanosić. Było bardzo gorunco,  a do tegu  jeszczy  tyn kurz spod  kumbajna. Na wieczór kiedy wszystek łowies  na góre zanieślim,  to wszystkie  ludzie ,co przy żniwach byli, nad stow  wykumpać  się pojechali. Jak się ciymno zrobiło, to do dumu przyjechali, kolacje  zjedli, kielicha  wypiyli  i spać się pokłodli.

       Gwara z okolic  Jarocina  w opowiadaniu o żołnierzu  napoleońskim i  walce z cholerą       

                                          - według Stefana Styszyńskiego  – Jarocin 1935 r. 

    ,, Na północny zachód od Jarocina, przy drodze Hilarów- Bachorzew- Wilkowyja, widać niewielkie piaszczyste wzniesienie ze starym pochylonym krzyżem. Istnieje przypuszczenie, że jest to mogiła żołnierzy napoleońskich z czasów wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812r. Podczas prac w lesie 16 lat temu w pobliżu krzyża znaleziono dobrze zachowane części rynsztunku  orężnego żołnierza francuskiego. O tej mogile opowiadają sobie tamtejsi mieszkańcy swoją gwarą takie  oto dziwy.

  - Wiycie downi – kiedy z Francuzem buła wojna – za cysorza Napoleona- nasi poszli na nią. Nie wiym kiedy to było, ale musi być downo. Nom przed wojnom stary  Chudok, co pod borym miyszkoł  łopowiadoł. Ło  bo stary Chudok  jeszczy  wiyncy wiedzioł -nie tylko ło grobie Francuzów, ale wiela wiyncy godek.    Na tyn przykłod, jak się ludzie w Bachorzewie przed cholerą brónili. Bo to nijak nie można buło łopyńdzić się  łod  tegó  paskudnygó  choróbska.  Ludzie pili wódke – nic.  Kadzili całki tydziń – nic. Dopiyro im jakisiś stary człowiek poradził, żeby dwór kupił dwa byki bliźnioki. zaczyli szukać buhajów oż  znojdli. Tyn chłop powiedzioł jeszczy, że muszą całą wieś trzy razy nałokoło tymi bykami łobłorać.  Wżyni się do łoranio. Jak to zrobili, łod razu cholera poszła sobie, a ludzie przestali chorować.  Ale z tym grobem buło tak. Szedł se downi drógóm łod Hilarowa jakimiś  żołniyrz Francuz. Chuderlawy musioł być bo kuśtykoł mocno. Wiync  se pszystanół przy tamty góreczce -tam gdzie dzisiej krzyż stoi . Położył sie na śniegu, bo zima była. Patrzy a tu mu z rany krew wyciekuje prosto na śniyg.  Zły musioł być na ono krwawiynie Francuz, bo zaklął  se cicho a strasznie, zamiost sie pomodlić. Poleżoł sobie tak kawołek czasu, aż tu tóm samóm drógóm idóm sobie dwa wojoki francuskie, a byli łyni póny Polokami. Jak zoboczyli  nieboroka tak zaro  do niego podskoczyli i dali – łopatrywać mu rane.  Tak wiycie co się, stało?

Tyn ranny żołniyrz francuski porwoł jednóm rynkóm za karabin i postrzelili jednygó najbliższygó. Wiync tamci jak sie  nie rozłoszczą tak rannygó jeszcze dobili i na górze gó zakopali. Tak dziwne to jest, a jednak ludzie łopowiadajóm… Oho, i jo jeszcze pamiyntóm, bydzie tymu ze śtyrdzieści lat. Stoły wtynczos przy dródze wielgie wiyrzby. Z tych wiyrzbów co rok w Dziyń Zaduszny wybuchoł trzy razy łogiń, oż sie błyskało, sóm to widziołym.  Dzisio już tego niyma, bo wiyrzby wycini. ”

                                      Gwara w  opisie  chłopów  z  okolic  Stawiszyna  z  1889r.

                                                                - według  Stanisława Ciszewskiego 

     Charakter

     Pod względem charakteru, chłop tutejszy niczym się prawie nie różni od chłopa z innych okolic. Pobożny i zamiłowany w zewnętrznych obrządkach religijnych, ale z drugiej strony

ogromnie zabobonny, a co do czarownictwa daleko więcej niż w Małopolsce ; nieufny względem dworu i surdutowych, ale uniżony, czapkujący i chylący się do kolan przy zbliżeniu z niemi. W naukę nie bardzo wierzy, mówiąc z przekąsem o odbierających wykształcenie w szkołach: ,, przyjedzie taki  klasownik, tam ze światu i dopiero chce ludzi uczyć rozumu” to też i oświata nie tęgo tu stoi. Ziemię swoją kocha namiętnie, jest pracowity i ceni człowieka według pracy, ale tylko fizycznej. Niepracujących własnymi rękami uważa za próżniaków. Przysłano raz np. dziewczynę po sprawunki dla chorego dziedzica. Cóż, pytają  jej się: ,, Dziedzic bardzo chory, może umrze?  E, taki pan, choćby umar( ł), to go nie szkoda, bo roboty z niego niema. Bo to robi co? „  Pieniądz przychodzi mu trudno, więc go żałuje wydać. Nawet w chorobie, cierpiąc, zawsze pamięta, że leczenie pociąga za sobą koszta. ,,Bolom mie, widzicie, nogi, krzyże, tak  mie  drze… A co mie ta choroba juz kostuje: siedem złotych i coś ctery grose dałem w japtyce,  tera znowu osiem złotych… Głowa mie boli, nogi…”.  W biedzie swej pociesza się taką filozofją: „Ja nie biedny, bo mam duse; djabeł biedny, bo nima dusy…”.

     Czy moralnie wyżej  lub niżej stoi od chłopa innych okolic, trudna bardzo odpowiedź.

Trudna choćby z tego względu, że my sami nie jesteśmy w stanie dokładnie  pojęcia moralności określić, co tym trudniejsze się staje, gdy je trzeba określić u ludu, który moralne i niemoralne w wielu razach inaczej niż my pojmuje. Z wad  więcej rozpowszechnionych zaznaczyć należy: nieposzanowanie cudzej własności, zwłaszcza leśnej i może trochę lekkie życie kobiet;  za to jednak, ile mogłem zauważyć, są mniej skłonni do pijaństwa niż np. Krakowiacy.

    Zwyczaje, wierzenia, choroby

   Ze zwyczajów i wierzeń , w których odbija się życie ludowe, miałem sposobność zaledwie parę szczegółów zanotować.

    Święcą  tedy w  Trzy Króle: bursztyn, mirę, przestęp, majeranek i czosnek. Ten ostatni, jak mię objaśniano, chroni od złego człowieka. Święcą też wtedy tak zwane „czarcie łajno, którym  kadzą ,,od złego człowieka”. ,, Jak się (nim) okadzi, to zły człowiek nie ma przystempu”. ,,Czarcie łajno” dają jeszcze jeść krowom przeciwko oczarowaniu, szczególnie na nowiu. Robi się to dlatego, ,,zeby chciały psie pyski (tj. czarownice) odeść”.  Dobrze też jest dać „czarciego łajna” i  przed Zielonymi Świątkami,  ,,bo to wtedy te cioty tak latajom. ”

Wszystkie te sposoby mają zarówno nasi chłopi, jak i Olędrzy, którzy też, zdaje się, wprowadzili znany dziś i chłopom sposób leczenia bydła przez zadawanie oleju zwierzęcego.      Zaznaczyć też należy, że tak jedni jak i drudzy, i to zarówno przy leczeniu ludzi, jak i bydła, przywiązują szczególniejszą wagę do rozmaitych „dziewięciorakich” ziół, traw, korzeni, kropli i maści.

   Oryginalne też mają poglądy na same choroby. Chorować może ktoś np. z  oczarowania przez „cioty”,  i dlatego jeszcze, „że  kochuny go pieką na wewnątrz  i  nie może wytrzymać.”  Ulubionym lekarstwem, prócz wymienionych dziewięciorakich, są także rozmaite sadła, jak oto: psie, niedźwiedzie, lwie (sic!), jaźwiecowe (borsucze), które zarówno dobrze robią używane wewnątrz, jak i zewnątrz.

    Środek przeciwko robakom u dzieci należy przygotowywać  nie w domu, lecz za domem, gdyż tylko wtedy pomoże. Są też i inne jeszcze sposoby leczenia. Jeżeli, dajmy na to, dziecko „krzyczy od rana do wieczora” na ból w krzyżach, to trzeba mu  „wyrąbać krzyże na powale.” Robi się to w ten sposób, iż przygotowaną w tym celu siekierą, o wschodzie słońca, wyrąbuje się po trzy krzyże na trzech belkach, podtrzymujących powałę.  Ma to być środkiem radykalnym.”