JAK POWSTAŁY MIEJSCOWOŚCI PUSZCZY PYZDRSKIEJ

              JAK  POWSTAŁY  NASZE  I  OKOLICZNE  MIEJSCOWOŚCI ?

02/02/2017

    W przeszłości, duże obszary leśne leżące na  południowy-wschód od Pyzdr, określano mianem Puszczy Pyzdrskiej. Do połowy XVIII w. obszar puszczy położony między Wartą, Prosną  i  Pową wynosił ok. 44 tys. ha (440km²). Zachodni skraj puszczy stanowiła droga z Kalisza przez Pyzdry do Poznania i Gniezna prowadząca równolegle do Prosny, wschodnie połacie lasów przekraczały drogę łączącą Kalisz z Koninem, zaś środek leśnego obszaru przecinał wzdłuż Czarnej Strugi trakt Stawiszyn – Ląd, będący głównym szlakiem  penetracji gospodarczej. Osadnictwo na tych terenach przebiegało zasadniczo w dwóch  fazach: w średniowieczu  ( XII-XV w.)   oraz  w okresie od  II poł. XVIII w. do I poł. XIX w.
  W średniowieczu  zagospodarowywane były przede  wszystkim obrzeża puszczy i tereny przyrzeczne. Osadnictwo  stopniowo posuwało się  jednak  głąb, w ślad za  trzebieżą  lasu , tak daleko na ile pozwalały warunki komunikacyjno-drogowe i glebowe. W tym czasie  powstały takie  miejscowości jak: Pyzdry (1136 ,1257), Szymanowice (przed1250), Gizałki(p.1283),Chocz  (p.1294),  Zagórów (1261,1407), Królików (p.1333), Grodziec (p.1394), Rzgów (p.1375)  Trąbczyn(p.1240),Rychwał (1394 ),Stawiszyn (p.1291), Blizanów (XIVw. ),Mycielin (p.1324) i inne. W sumie  ok. 50 miejscowości . Znaczący  wkład  w  rozwój   tych  terenów  miał  zakon cystersów w Lądzie.  Zakonnicy  ci  w 1193 r. (lub nawet w 1145r.) zostali  sprowadzeni  z  niemieckiego  Aldenbergu  k. Kolonii  przez  księcia wielkopolskiego Mieszka Starego. Cystersi, którzy otrzymali  znaczne nadania  ziemskie i  żyjący wg  reguły ,,Ora et  labora ” (módl  się i pracuj),  znani  byli  z  działalności rolniczej . W dwóch kluczach (wielkopolskim i pomorskim) już w 1300r. posiadali 30 wsi, a w XVw. 52  wsie i 3 miasteczka . Część z nich leżała na obszarze Puszczy Pyzdrskiej. Lokowane przez cystersów lądzkich w 1407r. miasto Zagórów pełniło funkcję ośrodka eksploatacji i zagospodarowania terenów puszczańskich . [ W połowie XVI w. cystersi  niemieccy  musieli  opuścić  Ląd,  w  związku  z  oskarżeniami  o  sprzyjanie  reformacji . Ich  miejsce  zajęli  cystersi  polscy ].  XVI i XVII w. charakteryzował się  zakładaniem stosunkowo niewielkiej liczby miejscowości. W sumie na omawianym obszarze powstało ich ok. 15 . Druga, duża i zasadnicza fala osadnicza na obszarze Puszczy Pyzdrskiej  rozpoczęła się w II poł. XVIIIw. Nowe osadnictwo, głównie olęderskie, było w dużym stopniu swoistą  reakcją  na wcześniejsze  zniszczenie  i wyludnienie  tej części Wielkopolski  wskutek  wojen  (powstanie chłopskie 1651r., ,,potop” szwedzki 1655r., wojna północna 1700-1721r., walki między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego  i  Augusta II Sasa ) oraz  epidemii. Lustracja  z I poł. XVIII w. podaje: „W mieście Pyzdrach  nie zostało więcej mieszkańców jak trzech, wieś  Cieśle  fundidus zrujnowana , w Dłusku zostało trzech komorników, w Ratajach dwóch, w Nowej Wsi nie został ni jeden człowiek, w Lisewie trzech gospodarzy .  W Pyzdrach kościoły i  wsie zrabowane,  księży i ludzi wieszano, krępowano i zabijano” ,,Przed bitwą pod miastem (kiedy to pułkownik Zagórski z oddziału Jana Grudzińskiego, stronnika Leszczyńskiego wpadłszy na pułk Gordona posiłkujący Augusta II  i wyciął 500 ludzi) wojska JMP Grudzińskiego tak wszystko zniszczyły, iż ni bydła,  ni koni pozostało, dlatego pola leżały pustymi. Miasto Pyzdry i należące do niego wioski podatków płacić nie mogły, zostały im bowiem tylko ziemia i woda”. Podobne niszczące wydarzenia w tym czasie miały miejsce po drugiej stronie puszczy w rejonach Grodźca i Rychwała, wyludnił się też Konin. Zanikały niektóre osady wiejskie, które wtórnie  zarastały lasami. W okresie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) tereny  Puszczy Pyzdrskiej, należące wówczas do powiatów: kaliskiego, konińskiego i pyzdrskiego podlegały intensywnemu osadnictwu. Kolonistów,  głównie osadników  niemieckich  z  „przeludnionych”  terenów Europy Zachodniej, a w mniejszym stopniu ludność pochodzenia  polskiego, sprowadzać zaczęli  lokalni  feudałowie  i urzędnicy oraz miasto Pyzdry. Osadników lokowano na prawie olęderskim.  Zakładano wsie zupełnie nowe,  na tzw. surowym korzeniu  lub  niekiedy  odbudowywano stare  miejscowości, które wcześniej opustoszały.   Miejscowości olęderskie  powstałe w II poł. XVIII w. ( ściślej w latach 1746-1789) to :   – w powiecie konińskim – Białobłockie Olędry (1770?,1787), Orlińskie Duże Ol. (1784), Orlińskie Małe Ol.(razem z Białobłockimi Ol.) , Trąbczyńskie Stare Ol. (1746), Trąbczyńskie Nowe Ol.(1746-1754), Myszaków Ol. (przed 1789), Wrąbczynek (1776) , Wrąbczynkowskie Ol. (1776), Bukowe Ol. (ok.1789), Imielno (p.1789), Stara Huta Ol.[Trąbczyńska](p. 1789) , Sławskie Ol. (1767),  Radolińskie Ol. (1775), Kowalewskie Ol. (p.1789), Wielołęka (1768,1791), Biała Ol. (1776),Stara Huta[Grodziecka](p. 1782), Junno /Joanna/ Grójeckie Ol.(przed 1771),  Borowieckie Stare Ol. (ok.1770), Borowieckie Nowe Ol. (p.1789),Grądy Stare Ol. (1771), Grądy Nowe Ol. (1791), Konary Ol. (1772,1785), Siąszyckie Ol. (ok.1786),  Gliny (ok.1771), Smaszewskie Ol. (1768-1789) ,   – w  pow. kaliskim – Oborskie Stare Ol.(p.1789) , Oborskie Nowe Ol.(p. 1789), Kazimierskie Stare Olędry (1782), Kazimierskie Nowe Ol. (1790),Wierzchy Ol. (p.1789), Szymanowickie Ol. (p.1789), Tomickie Ol. (1781), Piskory Ol. (1783) , Zbierskie Ol. (1761), Zamęty Ol (1783), Zdanowiec (1783) , Jarantowskie Ol. (1778), Dębniałki Ol. (1783),  Gadowskie  Stare Ol. (1771), Gadowskie Nowe Ol. (ok. 1784), Mycielińskie Ol.( 1786,1787), Sulęcińskie Ol. (1772), Stropieszyńskie Ol. (1787),   – w  powiecie pyzdrskim – Pyzdrskie Ol. ( 1778) / Baraniec, Glinianki, Grądy Górne, Grądy Dolne, Królewiny, Kruszyny, Tłoczyzna, Trzcianki, Zapowiednia, Zamość, Walga, Zimochowiec /, Lissewo (1751),  Lissewskie Ol. (ok.1765),  Ciążeńskie Ol. (p.1789). W sumie na obszarze Puszczy Pyzdrskiej w II poł. XVIII w. powstało 59 miejscowości olęderskich. Ciekawym źródłem pokazującym zagospodarowanie się i życie kolonistów (Olędrów, Holendrów) na obszarze Puszczy Pyzdrskiej jest ,,Księga sołecka gminy holenderskiej  miasta Pyzdry z lat 1785-1807”. Koloniści lokowani byli przez miasto Pyzdry na skraju  dziedzicznych borów zwanych puszczą, pustkowiem  lub desertą. Osadnicy poprzez umowę nabywali prawo do karczunku i osiedlania się .Wielkość ,,okupionego” wynosiła od pół do półtorej  huby , to jest od 15 do 45 mórg ówczesnej miary (8,39-25,18 ha), czyli  tyle ile  zdołała sobie ,,przysposobić” rodzina osadnika w ciągu 6 lat poprzez karczowanie , zwane  w  pyzdrskich lasach rudunkiem (am Roudung). Osadnik nabywając ziemię ,, z prawem wiecznego dziedziczenia” wpłacał do kasy miejskiej pewną sumę , a po 6 latach ,,wolnizny” wnosił stały czynsz. Cena sprzedaży huby wynosiła od 125 do 150 złp .Czynsz roczny z huby wynosił 8 złp. Ponadto kolonista musiał płacić podatki, wnosić daniny miejskie, królewskie ,kościelne i inne świadczenia . Ilość drewna przypadającą z karczunku na cele budowlane  regulował ,,konsens” , zaś pozostałe drewno osadnik musiał odpłatnie układać w ,,kwatery” na rzecz  miasta .Działki wyznaczano na pograniczu lasu i podmokłych terenów bezdrzewnych. Grunty orne przysposabiano na karczowiskach ,a łąki  po przeprowadzeniu niezbędnych prac melioracyjnych. W skład zabudowań zagrody otaczających z trzech stron dziedziniec (podwórko)wchodził dom mieszkalny (3,4 lub 5 izbowy), obora ze stajnią , chlewem, stodoła ze spichlerzem. Budowano z drewna, gliny  i  rudy darniowej pozyskiwanej z okolicznych pokładów. [ Na obszarach  wiejskich , w słabo rozwijającym się  gospodarczo zaborze  rosyjskim  również w XIX w. cegły stosowano w niewielkim stopniu ]. Na  skutek  zagospodarowywania  terenów puszczańskich  wartość wyznaczonych  działek  wielokrotnie  wzrastała . Od 125-150  złp  w chwili sprzedaży huby , do ponad 800 złp  po karczunku i  przysposobieniu rolniczym, a po wybudowaniu zagrody  do ponad 13.000 złp. Olędrzy posiadali odrębną gminę wraz z sołtysem i ławnikami. Samorząd gminy miał następujące kompetencje: czynności notarialne, fiskalne  oraz sprawy w zakresie prawa majątkowego, cywilnego i administracyjnego. Sąd sołecki  rozstrzygał spory w sprawach pracy najemnej, szacował straty,wyznaczał kary administracyjne . W ówczesnym języku urzędowym  olęder  tytułował się  jako ,,uczciwy-homestus” , w odróżnieniu od  tytułu mieszczan ,,sławetny-famatus” , pozostałych chłopów ,,pracowity-laboriosus” i szlachty  ,,szlachetny-nobilis”.    Na nieco innych zasadach lokowano np. Białobłoty, które w dużym stopniu zasiedlili koloniści – ewangelicy z Niemiec. Z  dokumentu  wystawionego  przez   starostę   hrabiego  Franciszka Stadnickiego  w  dniu  17 października  1787r.  na  zamku  w  Grodźcu  wynika, że osadnicy  przez  pierwsze  7 lat  zwolnieni   byli  z  podatków. W ciągu 4  lat  mieli czas  na oczyszczenie terenu z drzew  i  na  zbudowanie  domostw.  Każdy osadnik  mógł  oczyścić  30 mórg  ziemi  [16,8ha]. W 1793r. po II rozbiorze  Polski, gdy  tereny  te  na  krótko  znalazły  się  pod  panowaniem  pruskim w ramach tzw. Prus Południowych,  książe  Hohenlohe   – Ingelfilgen, na ziemiami  skonfiskowanymi  klasztorowi  w Lądzie,  założył  lub  odnowił  10 wsi, z  których część  nazwał od imion swych  dzieci. Były to: Emilienheim (Michalinów), Ingelfingen (Anielewo), Adelhof (Chruściki), Adolsfberg  (folwark), Augustinhof (Augustynów), Ludwigslust (Mały Las), Sophienthal (Olchowo), Friedrichsfeld (Tarszewo), Schrentz (Święcia) i Kolonia Wrąbczyn. [Osadnicy ci sprowadzeni zostali w 1805 r. z Pomorza i Marchii].   W  związku  z  naturalnym zwiększaniem  się  liczby  ludności  następowało  też  dalsze  karczowanie  lasów i  rozszerzanie  się  terenów  zagospodarowywanych. W  sąsiedztwie wcześniej  powstałych  miejscowości  zakładano  nowe.   Do 1839 roku powstały: Holendry Ostrowskie, Hol.Wierzchy [Nowe], Kol.Toporów [Nowa], Hol.Olsza, Hol. Świerczonka, Hol. Sokółek, Hol. Studzienka, Hol. Józefowskie, Hol. Zaguźnica, Hol. Ciświca, Hol. Nowolipskie, Hol. Łazińskie, Kol. Czarnybród, Kol. Boberfeldowo, Hol. Węglewskie, Hol. Jaroszewskie, Hol. Salamina, Hol. Lubin, Hol. Śnietnia, Hol. Hanawec,  Hol. Donowiec,  Hol. Złotkowskie, Hol. Plewińskie  [ razem 23 miejscowości  ].   W późniejszym okresie lokowano niewiele samodzielnych miejscowości. Były to np. Alfredów (Gizałki Las), Dziewiń, Wojciechowo. Niektóre wioski natomiast poprzez karczunek powiększały swój obszar, tworząc nowe przysiółki. Koloniści zamieszkujący na terenie dawnej Puszczy Pyzdrskiej wyróżniali się od  ludności  autochtonicznej  językiem, obyczajami, własnymi  ,,urządzeniami”  społecznymi, takimi jak  szkoły, domy  modlitwy, cmentarze ewangelickie ( których znajduje się 26 ) . Charakter  narodowościowy ludności gospodarującej  na  tych  popuszczańskich obszarach oddają  dane  z  końca  XIX w.  Około 1890 r. ówczesną  gminę  Grodziec zamieszkiwało  6200 osób , w tym 4700 kolonistów Niemców, w  gminie  Szymanowice na 4500 mieszkańców  było 1410  Niemców, w  gminach  Emilienheim -1707, Trąbczyn -1444 , Dłusk -1056. Z zestawienia  wynika więc, że obok  ludności  polskiej  bardzo  znaczący  odsetek  stanowili  Niemcy. Obszary  położone  nad  Wartą  w  powiecie słupeckim i konińskim były największym  skupiskiem  miejscowości  olęderskich  w obrębie Królestwa Polskiego  (Kongresowego) .  [W powiecie  słupeckim na  ogólną  liczbę ok. 80 tys. osób , mieszkało ponad  14 tys. Niemców . W 1895 r. powiat koniński zamieszkiwało 73  tys. katolików , 15 tys. protestantów, 6,7 tys. wyznawców religii mojżeszowej  i 102 prawosławnych.] Żydzi na terenach wiejskich nie  stanowili  znacznej  grupy , mieszkali  raczej  w  rozproszeniu,  trudnili  się  głównie  handlem i prowadzeniem  karczm . Znaczna  ich  liczba  zamieszkiwała natomiast  przyległe  miasteczka  Zagórów  (ok. 900 na 2200 mieszkańców),  Pyzdry ( 990 na 3150 ) , Konin ( 3400 na ok. 6000 osób ).W II poł. XIX w. niektórzy  zamożniejsi  Żydzi  zaczęli nabywać  tu  majątki  ziemskie. Największym posiadaczem  wśród  nich była  rodzina kaliskich  bankierów  Mamrotów, która  kupiła  majątek  Biała Królikowska (obecnie część Dziewinia Dużego), obejmujący obszar ponad 1200 ha ziemi, głównie  lasów .  W  tym czasie  największą miejscowością wiejską obszaru dawnej Puszczy Pyzdrskiej  były  Białobłoty, liczące ponad  1300  mieszkańców. Kolonia Obory oraz Kolonia Łazińska  miały  po ok. 1000 osób. Wzrostowi liczby ludności w II poł. XIXw. nie towarzyszył jednak rozwój gospodarczy obszarów będących pod rosyjskim zaborem. W związku z tym na przełomie wieków nastąpiła znaczna emigracja ludności polskiej, niemieckiej i żydowskiej. Wiele osób ,,za chlebem” udawało się do Ameryki, Francji, Niemiec. Należy pamiętać, że w porównaniu z zaborem niemieckim takie czynniki rozwoju, jak uwłaszczenie chłopów czy powszechny dostęp do edukacji, były tu opóźnione niemal  o dwa pokolenia.  [ W guberni kaliskiej analfabetyzm na początku XX w. wynosił śr. 70-75% , a na wsiach był jeszcze większy ]. Na obszarach tych znaczny odsetek stanowiły gospodarstwa małe i karłowate  (głód ziemi). Praktycznie  nie  istniała tu sieć dróg bitych i kolej żelazna. Gdy po jednej stronie granicy na Prośnie rozwijały się takie miasta jak Września, Jarocin, Pleszew, Ostrów, Ostrzeszów, Kępno, to po stronie zaboru rosyjskiego upadały lub tkwiły w zastoju takie miasta jak  Pyzdry, Chocz, Zagórów, Rychwał, Stawiszyn.[ Nieco więcej ,,szczęścia’ miały ośrodki  administracyjne i  wielonarodowościowe , jak będący  stolicą guberni  Kalisz, czy  powiatowe: Konin i Słupca ]. [Do dziś widoczne są różnice w rozwoju gospodarczym terenów po  obu stronach dawnej granicy na Prośnie, co pokazuje jak szkodliwą  politykę  prowadziły tu władze carskie ]. Do okresu  II wojny  światowej współistnienie  Polaków  i  Niemców na  obszarze  wsi  olęderskich  było na  ogół  zgodne. Niektórzy  koloniści  poprzez  związki  małżeńskie  z  Polakami polonizowali się, zmieniali  też wyznanie augsbursko-ewangelickie  na  rzymsko-katolickie. Stan  taki w  znacznym  zakresie  uległ  zmianie  wraz  z  wybuchem  ostatniej  wojny  i  wpływami  zbrodniczej  ideologii nazistowskiej .   Na początku 1945r. większość kolonistów  w  obawie  przed  zbliżającym  się  frontem  i  armią sowiecką opuściła  te tereny,  inni  zaś  w  ciągu  kilku  następnych lat zostali wysiedleni. Dłużej  zamieszkiwali tylko  nieliczni. Pozostawione po  kolonistach gospodarstwa  zajęła  ludność polska ( miejscowa lub napływowa), a  część gruntów  przejęło państwo ( np. poprzez  Lasy  Państwowe).   Polityka   prowadzona  w  okresie  powojennym  wobec  miejscowości olęderskich  nie  sprzyjała ich rozwojowi. Na omawianym obszarze tysiące  hektarów ziemi  zostało  ponownie  zalesionych, setki stanowisk osadniczych znikło całkowicie, dużo   gospodarstw  jest  opuszczonych  lub  zaniedbanych. Miejscowości puszczańskie  uległy wyludnieniu, w niektórych rejonach gęstość zaludnienia spadła poniżej 20 mieszkańców na km kw. Stan połączeń drogowych w wielu przypadkach wymaga znacznej poprawy.  Bardzo znikoma jest sieć zakładów pracy, dających możliwość zatrudnienia  pozarolniczego.   Atutami  obszaru Puszczy Pyzdrskiej są dziś: różnorodność i malowniczość krajobrazu  poolęderskich miejscowości, ich ekologiczność,  rozległe tereny do zagospodarowania,  dziedzictwo  kulturowe  i  historyczne  regionu .

                                                                             Piotr Czajczyński,   Białobłoty – styczeń 2017.