CYSTERSI W LĄDZIE - KRÓLIKÓW MIASTEM

Cystersi w Lądzie.  Królików miastem ?

23/11/2009

Duży  wkład w zagospodarowanie obszarów  Puszczy Pyzdrskiej  wnieśli  w  średniowieczu cystersi z Lądu.   Z  lądzkim  klasztorem  związane  były  Gizałki , które  przed 1283r. płaciły tam dziesięciny. Lokowany przez lądzkich mnichów w 1407r. na  prawach miejskich  Zagórów stał się ośrodkiem eksploatacji i zagospodarowania terenów puszczańskich. W 1439r. własnością cystersów  stał się też Królików , gdzie  znajdował się  folwark klasztorny.

  Klasztor cysterski w Lądzie  został założony na podstawie aktu fundacyjnego księcia wielkopolskiego Mieszka Starego. Dokładna data fundacji klasztoru i rekonstrukcja najwcześniejszych dziejów opactwa ze względu na brak autentycznego dokumentu  fundacyjnego jest trudna  do jednoznacznego ustalenia. Sami lądzcy  cystersi  w swych opracowaniach przyjmowali , że są najstarszym klasztorem na ziemiach polskich i zostali  w 1145 r. sprowadzeni z Aldenbergu k. Kolonii. Jedna  z interpretacji zakłada  zaś, że lokacja  nastąpiła ok. 1175r. ,a  w 1191 r. prawdopodobnie z powodów ekonomicznych  opactwo  zostało zlikwidowane. Jednak po interwencji Mieszka III Starego w Kapitule Generalnej  zakonu w Citeaux w 1193 r. zakonnicy powrócili do Lądu na stałe.

    Przebywając na ziemi polskiej cystersi lądzcy szybko zyskiwali zaufanie władców – piastowskich książąt Wielkopolski, którzy ich rozległe europejskie kontakty często wykorzystywali do własnych celów politycznych. Bracia z Lądu wiernie służyli Władysławowi Łokietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu, Władysławowi Jagielle, Kazimierzowi Jagiellończykowi i pozostałym władcom. Cieszyli się uznaniem w kręgach rycerskiej  elity władzy XIII – XV w., zyskali szacunek wśród  duchowieństwa.        

   W Lądzie za sprawą księcia wielkopolskiego Przemysła II zawarto ugodę pomiędzy księciem sieradzkim Leszkiem a księciem kujawskim Ziemowitem. Opaci lądzcy w XIII w. uczestniczyli też w wielu ważnych wydarzeniach związanych z organizacją i życiem zakonu cystersów na ziemiach polskich. Z ramienia kapituły generalnej byli oni wizytatorami miejsca fundacji klasztorów w Szpetalu i klasztoru, który chciał wznieść biskup pruski Chrystian w Prusach. Pośredniczyli też w przekazywaniu informacji z kapituły generalnej do innych klasztorów na ziemiach polskich.  Brali udział w wyjaśnieniu konfliktowej sytuacji związanej z obsadą opata w Łeknie w 1367 r. W początkach XIII w. opaci klasztoru lądzkiego byli też prawdopodobnie dosyć mocno związani z misją chrystianizacyjną w Prusach , prowadzoną przez klasztor z Łekna .

   Cystersi z tego klasztoru będąc poddanymi wielkich mistrzów krzyżackich, królów polskich, cesarzy i królów niemieckich, obywatelami wielkiej metropolii nadreńskiej – Kolonii,  osiągnęli duże wpływy społeczne, polityczne i ekonomiczne.  Pozycję polityczną zapewnili sobie dzięki powiązaniom z dworem książąt wielkopolskich, którzy byli ich patronami.  Królom polskim służyli pomocą w działaniach dyplomatycznych. W klasztorze odbywały się  zjazdy władców , tu zawierano układy polityczne, dokonywano wyświęcania nowo wybranych biskupów.  

   W roku 1331  klasztor lądzki i  dobra skupione w jego okolicy zostały spustoszone przez Krzyżaków.

   [Od czasów panowania Władysława Łokietka  zaogniły się stosunki polsko-krzyżackie, spowodowane zaborem  przez  Krzyżaków w 1308 r. Pomorza Gdańskiego. Wschodnia i południowo-wschodnia Wielkopolska stała się wówczas terenem walk Polski z Zakonem Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.  Atak księcia kujawskiego Władysława na Państwo Zakonne spowodował, że latem 1331 r. na  ziemie  konińskie i kaliskie ruszyła pierwsza rejza krzyżacka. Druga wyprawa braci zakonnych ruszyła  jesienią tego roku. Opóźnienie przybycia wojsk króla czeskiego Jana Luksemburskiego uchroniło Królestwo Polskie przed jeszcze większymi startami.  W czasie obu rejz krzyżackich zniszczeniu i spaleniu uległo wiele miast i osad. Zniszczono kasztelański gród w Spicimierzu, spalono Uniejów, Konin, Słupcę, Pyzdry, Poznań, Pobiedziska, Gniezno, Żnin, oszczędzono jednak katedrę gnieźnieńską. Bracia zakonni ograbili wiele kościołów. W granice Państwa Zakonnego w Prusach włączono część Kujaw. Pod Pyzdrami próbowano pojąć królewicza Kazimierza.

   Próba odzyskania Pomorza Gdańskiego i innych utraconych ziem drogą procesową w latach 1320-21 (proces inowrocławski) oraz w 1339 r. (proces warszawski) nie przyniosły oczekiwanych rezultatów ze strony polskiej. W 1339 r., podczas procesu toczącego się w wielu miejscach (m.in. Grzegorzew, Pyzdry, Uniejów), zwanego tak od miejsca publikacji wyroku (kościół św. Jana w Warszawie) zeznania złożyło wielu rycerzy, duchownych i mieszczan (Słupca, Uniejów, Kalisz, Pobiedziska itd.), braci zakonnych – w tym cystersi z Lądu i franciszkanie z Pyzdr. Pomimo korzystnego wyroku wydanego przez legata papieskiego nie osiągnięto żadnych pozytywnych korzyści politycznych i terytorialnych.

    Uspokojenie na pograniczu polsko-krzyżackim przyniósł ostatecznie pokój  kaliski w 1343 r., zwany tak od miejsca wystawienia dokumentów gwarancyjnych. ]

    Cystersi z Lądu, których większość rekrutowała się spośród synów mieszczan Kolonii, mieli swoje wielkie zasługi w  pokojowym kształtowaniu stosunków polsko-krzyżackich w drugiej połowie XIV w.  Byli oni poddanymi wielkich mistrzów, gdyż od 1306 r. przejęli tzw. prepozyturę godziszewską (zwana także kłodawską) koło Gniewu, Pelplina i Tczewa, trzymaną do tej pory przez benedyktynów z Mogilna (k. Gniezna). Braci z tego konwentu dostrzegamy w gronie świadków procesu warszawskiego 1339 r. , kiedy to  świadczyli  przeciw  Krzyżakom. Silne więzy łączyły ich z bernardynami z Kazimierza Biskupiego, kamedułami z Bieniszewa , a nawet z reformatami z Konina. Utrzymywali bliskie kontakty z kolegiatą Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, kapitułami katedralnymi – gnieźnieńską i poznańska. Do stałej klienteli cystersów z Lądu  w XIV-XV w. należały rody  Zarembów i  Godziembów. Śladem lądzkich cystersów jest zegar na ratuszu w Koninie, sprowadzony tu w XIX w, już po supresji (zniesieniu) zakonu.  Sprowadzeni do Lądu nad Wartą szarzy mnisi odegrali dużą rolę w integracji chrześcijańskiej Europy. Na ziemie Słowiańszczyzny wnieśli wiele nowych idei, doskonalili gospodarkę rolną, rozwinęli sadownictwo, hodowlę ryb, budownictwo (sztuka gotycka). Nauczyli nas korzystać z różnych źródeł energii  (młyny wodne i wietrzne).    Cystersi ,którzy w początkowym nadaniu posiadali 17 wsi , już ok. 1300 roku mieli  ich 30 , a na początku XVI w. byli w posiadaniu  57 miejscowości. Dobra te skupiały się w dwóch wielkich kluczach, tj. w kluczu wielkopolskim i  pomorskim, a dobra ziemskie uzupełniały jeziora i lasy.

   Opactwo w Lądzie dzięki  licznym lokacjom  stworzyło jedno z największych gospodarstw wiejskich w Wielkopolsce, obejmujących w XVI w.: trzy własne miasta i dwa  pozostające w  ich  zastawie ( Królików, Kazimierz Biskupi) oraz liczne wsie w dawnych powiatach gnieźnieńskim, pyzdrskim, konińskim, w ziemi dobrzyńskiej  oraz na Pomorzu Gdańskim.  Posiadało liczne dobra w miastach (Gniezno, Konin, Pyzdry, Poznań, Gdańsk). [ informacja za :Paulina Wojtyniak .Szlak Cysterski.]

    Cystersi zyski czerpali też z młynów , jatek oraz z karczm. Posiadali też liczne immunitety ekonomiczne, sądowe i regalia. Mieli patronat nad kościołami w Lądku, Godziszewie i Zakrzewie na Pomorzu oraz nad kaplicami św. Piotra i św. Andrzeja na grodzie i podgrodziu lądzkim , a także od 1473 r. w Zagórowie.

   Wiele miejscowość przez lata pozostawało w ich rękach, jako własność  lub zastaw; np.: Chorzeń, Czeszewo, Kazimierz Biskupi, Królików, Lubomyśl, Rzgów, Sławęcin, Sławsk, Starołęka, Święcia. Z wielu innych cystersi czerpali dochody w postaci czynszów od lokowanych sum, dziesięcin i z tytułu innych zobowiązań. Część  dochodów  z  gospodarstw wiejskich  przeznaczali  na dzieła sztuki. Do nich należała bogata biblioteka klasztorna  licząca ponad  5000 woluminów.     

   Dzięki cystersom pochodzącym z Kolonii na ziemi wielkopolskiej pojawiły się liczne kulty religijne, w tym Św. Urszuli (n. Wilczyn), Trzech Króli i św. Jakuba. Właśnie opactwo w Lądzie było jednym z ważniejszych miejsc kultu św. Jakuba Apostoła (Golina. Dobrosołowo, Rzgów, Wrząca Wielka), którego centrum jest Santiago di  Compostella  w Hiszpanii. W pobliżu wielkopolskich opactw cysterskich następuje duża koncentracja świątyń parafialnych noszących wezwanie tego Ucznia Chrystusa.

    W roku 1394 doszło do konfliktu m.in. między klasztorem łekneńskim i lądzkim  a  arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem, który na te opactwa nałożył obowiązek zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Obydwa klasztory nie podporządkowały się temu zarządzeniu, w wyniku czego arcybiskup nałożył na nie ekskomunikę, ogłaszając to w wielu kościołach. Działania te spowodowały protest obydwu opactw. Dalsze losy tej sprawy, ze względu na brak źródeł, nie są znane.

   Od drugiej połowy XVI w. zakonnicy cysterscy z Lądu uczestniczyli w konflikcie związanym z tzw. polonizacją. Ląd bowiem, podobnie jak Łekno i Obra, należał do klasztorów „kolońskich”, w których regułą było przyjmowanie do klasztoru wyłącznie zakonników pochodzenia niemieckiego z Kolonii i Nadrenii.  Wśród lądzkich zakonników poważny odsetek stanowili synowie mieszczan Kolonii. Oni właśnie od połowy XIII do połowy XVI w. byli wyłącznie przyjmowani do tego opactwa.

  Ostatnim opatem niemieckim był Henryk Butgen , którego w 1550 r. oskarżono o sprzyjanie ruchowi reformacyjnemu. Do sprawdzenia tych zarzutów powołano komisję kapituły gnieźnieńskiej, na czele której stał kanonik ks. Jan Wysocki. Komisja stwierdziła m.in., że dzierżawcami dóbr klasztornych w tym czasie byli przeważnie niemieccy innowiercy. Przejęto też korespondencję potwierdzającą, że opat Henryk był w kontaktach z obozem reformacyjnym w Niemczech. W związku z zarzutami postawionymi opatowi w 1551 r. opuścił on Polskę, a na jego miejsce w tymże roku wybrano ks. Jana Wysockiego (1551-1560), który po przyjęciu habitu i złożeniu ślubów zakonnych, na mocy brewe papieskiego z sierpnia 1551 r., został  pierwszym opatem polskim w klasztorze lądzkim. Nie znalazł on jednak posłuchania wśród pozostałych w klasztorze zakonników pochodzenia niemieckiego, w wyniku czego w 1553 r., pod przywództwem Andrzeja  Swederi,  zakonnicy protestacyjnie wyszli z Lądu . Udali się na emigrację  na Śląsk, gdzie osiedlili się w klasztorach w Henrykowie, Kamieńcu, Krzeszowie i Lubiążu.  Konflikt ten zakończył się ok. 1574 r.

Do  1550 r.  lądzkim  klasztorem kierowało  27 opatów  Niemców.

   Z kryzysu lat pięćdziesiątych XVI w. klasztor zaczął się stopniowo dźwigać jeszcze za rządów opata Jana Wysockiego . W tym czasie wznowiono nowicjat oraz wybudowano nowy pałac opacki.  W  1580 r. w Lądzie było czternastu zakonników, w tym jedenastu kapłanów.

    Za Jana Zapolskiego (1644-1689) podjęto budowę nowego kościoła; opat ten prowadził też działania w kierunku edukacji młodzieży szlacheckiej, a w czasie najazdu szwedzkiego wystawiał chorągwie wojska.  [ W związku z  nowymi  obciążeniami na  budowę  kościoła doszło  do  buntu  chłopskiego . W 1651r.  w lasach pod Królikowem założono obóz ,w  którym  schroniło się ok. 2000 chłopów  podejmujących napady na okoliczne dwory i majątki . Dla stłumienia  buntu biskup  poznański  Kazimierz Czartoryski  przysłał oddział złożony z 300 dragonów , a brat królewski Karol Waza , oddział  200 jeźdźców . Na  czele wojsk stanął  Jan Zapolski  , uderzył na  obóz powstańczy  doszczętnie go niszcząc.  Większość  chłopów  ratowała  się  ucieczką .]

   Największy rozkwit opactwo lądzkie przeżywało za czasów opata Antoniego Łukomskiego (1697-1750). Za jego rządów podjęto budowę zachodniej części kościoła, podwyższono wieże kościelne i dokonano przebudowy klasztoru. Wyposażył on wnętrze kościoła, odbudował i naprawił też niektóre kościoły w dobrach klasztornych. Jego staraniem wybudowano również osobny dom dla nowicjatu. Antoni Łukomski łożył m.in. na rozwój powstałej wcześniej szkoły w Lądzie.

Od roku 1793 opactwo znalazło się pod zaborem pruskim. Do 1796 r. dokonano licznych sprzedaży i długoterminowych wydzierżawień dóbr klasztornych. W 1796 r. klasztorowi odebrano większość dóbr, pozostawiając jedynie 12 mórg ogrodu i łąki.

    W 1819 r., po przejściu Lądu pod zabór rosyjski, arcybiskup Malczewski wydał bullę kasującą opactwo cysterskie. W momencie kasaty w klasztorze przebywało trzydziestu zakonników (w tym siedmiu kleryków). Po kasacie starsi zakonnicy z przeorem Wysockim otrzymali pensję, pozostając w klasztorze do 1848 r.

   W roku 1822 dobra pocysterskie przeszły w ręce hrabiego Gutakowskiego, które odsprzedał w 1855 r. Gutakowski starał się o sprowadzenie do Lądu kapucynów, co dokonało się w roku 1850.

W 1864r.  rząd  carski  w  odwecie  za  patriotyczną  postawę  zakonników w czasie  Powstania Styczniowego kasuje klasztor kapucynów , a zakonników  wywozi na Sybir.

    W 1888 r. budynki klasztorne wystawiono na licytację w urzędzie powiatowym w Słupcy. Nabył je za 3000 rubli w imieniu biskupa kujawsko-kaliskiego ks. Karol Jankowski z przeznaczeniem na dom księży emerytów. Ostatecznie jednak biskup odstąpił te budynki hrabiemu Przeździeckiemu.Obiekty klasztorne do 1901 r. popadały w ruinę. Natomiast w kościele klasztornym w dniu 4 lutego 1890 r. erygowano parafię diecezjalną. Jej pierwszym proboszczem został ks. Ignacy Kasprzykowski.

Po pierwszej wojnie światowej zabudowania klasztorne i kościół znalazły się w bardzo złym stanie technicznym. W 1921 r. zostali tu sprowadzeni oo. salezjanie, którzy utworzyli Niższe Seminarium Duchowne.

   W latach 1939-1941 w obiektach poklasztornych znajdował się hitlerowski obóz przejściowy dla 152 kapłanów, głównie diecezji włocławskiej oraz poznańskiej i gnieźnieńskiej. W wiezieniu tym przebywał m.in. ks. Michał Kozal, biskup sufragan diecezji włocławskiej, zamordowany przez hitlerowców w obozie koncentracyjnym w Dachau. Obecnie wyniesiony na ołtarze.

   W latach 1941-1945 znajdowała się tu siedziba Hitlerjugend.

  W 1945 r. wznowiono w obiektach pocysterskich duszpasterstwo parafialne i utworzono Niższe Seminarium Duchowne; w 1952 r. powołano do życia Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Salezjanów afiliowane do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

     Na podstawie: A.M.Wyrwa, A.Lazar , M.Ptasznik,  „Ląd”, Monasticon Cisterciense Poloniae t. II, Poznań 1999 ;  P. Wojtyniak, Szlak Cysterski ,Droga do Malborka ,Konin 2009; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego.

                                                            Piotr  Czajczyński , Białobłoty – listopad 2009 r.